Nhà thơ Hữu Loan
(1916 - 2010)
Nhà thơ Hữu Loan
(1916 - 2010)
Tôi đọc thơ và truyện cửa Hữu Loan cách đây ít nhất 30 năm, nhưng đọc vội đọc lén. Đọc xong bắt mình phải quên đi ngay tác phẩm lẫn tác giả như một cách phi tang tội lỗi mình một cách bí mật.
Hôm nay tôi bất ngờ nhận được một tập thơ của Hữu Loan do Hải Bằng gởi. Hải Bằng yêu cầu tôi đề tựa cho tập thơ. Tôi nhận lời ngay, coi như đó là một mệnh lệnh chiến đấu. Hải Bằng hỏi tôi có biết một Hữu Loan không, để nói cho họa sĩ vẽ chân dung. Tôi nói không. Quái lạ, tôi quen tất cả văn thi sĩ Hà Nôi, sao không biết mặt Hữu Loan nhỉ! Tôi sực nhớ ra rằng Hữu Loan chưa bao giờ xuất hiện trước đám đông, dù là một cuộc hội nghị, học lập ngồi im trong xó nữa, chớ đừng nói chi đứng lên phát biểu ý kiến. Thế nhưng bây giờ tôi lại gặp Hữu Loan. Hồi gần nhau thì không gặp, đến lúc cách xa đại dư(yng mà lại gập. Nghĩ cũng kỳ.
Tôi ra Hà Nội không bao lâu thì bùng nổ vụ Nhân Vân Giai Phẩm. Báo Nhân Văn số 1 ra đời. Tôi trông thấy tờ báo này đầu tiên ở tại quán trà của một bà sẩm (tục gọi là chị Hai) ở số 7 đường Phan Bội Châu (không xa Hỏa Lò là mấy). Dân Nam Kỳ thất thổ lưu vong thất thểu ở Hà Nội thường đến đây uống trà và nói chuyện bất mãn lén. Bên cạnh quán là nhà xuất bản Minh Đức. Chỉ còn tấm bảng to trước ngỏ với dấu hiệu con ngựa bay. Còn khách tới lui thì vắng hoe. Nhưng khi báo Nhân Văn ra đời thì cả quán chị Hai lẫn nhà xuất bản đều rộn rịp hẳn lên.
Dư âm trống ếch kèn tây đón "Bác Đảng về Thủ đô" ầm ì một lúc rồi xẹp xuống rất nhanh. Có lẽ vì NVGP chăng?
Ngoài đường, trong xưởng đều có báo Nhân Văn. Báo nóii cái gì? Ai viết? Nếu tôi nhớ không lầm thì ở trang đầu của số 1 có tranh vẽ của Sĩ Ngọc. Hình một ông mặc đại cán, má hóp, tóc hớt ngắn xửng lên thộp ngực một ông khác và kêu lên: "Hồ Phong đây rồi!". Nét vẽ ca-ri-ca-tuya linh động, thật hay, người xem thảy đều biết người thộp là Hoài Thanh, người bị thộp là Trần Dần. Ý nói Trần Dần là phản đang bị Hoài Thanh thộp ngực như bên Trung Cộng, Hồ Phong bị bắt.
Rồi kế đến là Giai Phẩm Mùa Xuân, Giai Phẩm Mùa Thu, Mùa Đứng v.v... Những người viết trong báo Nhân Văn đều có tên trong các Giai Phẩm nên người ta gộp chung lại mà kêu nhóm Nhân Vân Giai Phẩm.
Lúc đó tôi tự hỏi: Sau những người đi theo đảng kháng chiến 10 năm lại chống đảng. Văn Cao là một con người phi thường. Sĩ Ngọc đã từng vẽ một bức tranh sơn dầu Cái Bát, mô tả hình ảnh một bà mẹ nâng bát nước chè xanh mời anh bộ đội tôi được xem trên tờ Văn Nghệ xuất bản ở Việt Bắc gởi vào Nam Bộ năm 1948. Tranh này được giải thưởng cùng một lúc với bài Làng Tôi do chị Trần thị Kim Vui (người Sóc Trăng) hát ở Budapest... Sao bây giờ hai ông đều chống đảng?
Bên cạnh nhà thơ Hoàng Cầm nổi tiếng mà tôi yêu mến từ trong kháng chiến xưa, tôi đọc thấy tên Trần Dần, Lê Đạt, Phùng Quán... và Hữu Loan.
Tôi đã đọc cửa Hữu Loan: "Lộn sòng" và "Những thằng nịnh hót". Và tôi hiểu dần, tại sao có nhóm NVGP.
Bạn đọc trong nước và hải ngoại cũng nên biết rằng thời đó, đọc báo Nhân Dân phải thắp nhang lên, đầu bịt khăn đóng mình phải mặc áo dài gục đầu trước án thư mà chiêm nghiệm từng chữ, và tay đừng có gãi... gì cả để tỏ lòng kính yêu đảng.
Còn muốn đọc NVGP thì phải chui xuống hầm, xuống cống thì họa may mới được an toàn. Và đọc xong phải phi tang, hơn nữa phải bắt mình quên tức khắc.
Riêng trong đám Nam Kỳ chúng tôi ngoài Đoàn Giỏi đã thành danh nhà văn, bọn trẻ có biết văn chương là gì... cho lắm!
Đoàn Giỏi chơi liền một truyện tên là THEO THỜI do chính anh minh họa (anh là họa sĩ) đăng trên báo Nhân Văn số 5 (?). Truyện có nội dung chê đang nhà quê mà ham ăn. (Một người uống rượu sâm-banh đòi ăn luôn bánh sâm-banh thì mới "trúng kiểu"). Sau này trong một cuộc học tập, Đoàn Giỏi vẫn hiên ngang phát biểu ý kiến đó:
- Coi thằng Sihanouk kia kìa (Sihanouk là ban học của anh). Nó đi dường Trung lập nên dân Miên khỏe re, còn mình cái gì cũng ôm hốt hết nên mệt cầm canh hoài! (Ý anh nói đảng bao thầu cả Miên Lào và lôi cuốn theo CS).
Lúc đó NVGP lan nhanh lan rộng, cơ quan nào cũng đọc báo và bàn tán xôn xao. Hội nhà văn và các hội khác họp liền xì để cấp lãnh đạo răn đe cán bộ hoặc đề ra kế hoạch đánh NVGP. Đánh ai nặng, ai nhẹ, ly gián ai, lôi cuốn ai v.v... còn hơn cả Bộ Tham Mưu trước khi nổ súng.
Hoài Thanh nhận định trong nhóm NVGP có 2 "tay" lý luận lợi hại nhất. Đó là Lê Đạt và Hữu Loan. Tôi được nghe rằng Hoài Thanh và Hữu Loan từng choảng nhau to ở Thanh Hóa thời kỳ chống Pháp. Truyện "Lộn Sòng" của Hữu Loan đăng trong Giai Phẩm mùa Đông năm 1956 lấy đề tài ở đám cán bộ đảng ở Thanh Hóa bị Hữu Loan đả kích và Hoài Thanh che chở. Đó là bọn dỡ hội, ngu đần và nịnh hót nhưng lại là những kẻ lãnh đạo.
Những vấn đề Hữu Loan đặt ra trong thời kháng chiến đã xảy ra trong hòa bình sau khi "Bác đảng về Thủ đô" y chang không sai một chút nào. Người ta đi theo kháng chiến 10 năm là vì yêu nước, không phải yêu đảng.
Hình bìa: Nhà thơ Phùng Quán
(Nguồn: Kệ sách Học Xá)
Đảng là một cái thứ gì không ai yêu được.
Về chủ nghĩa CS, nhà phê bình Nguyễn Đăng Mạnh đã nói thẳng với Nguyễn Văn Linh năm 1987 tại Hà Nội:
"Chế độ ta là chế độ phong kiến kéo dài".
Tôi nói:
"Chủ nghĩa CS chỉ có thể thực hiện được, kể cả bằng súng đạn, khi nào nhân loại chỉ có một cái mồm và một cái bao tử".
Hữu Loan chỉ viết một câu thơ 8 chữ là đủ:
Đêm dày trung cổ, dày đặc đen ngòm.
Nói về các lãnh tụ thò tay vào "lãnh đạo" văn nghệ, Hữu Loan thật "ác":
Những mắt lợn thưởng tranh
Những tai trâu huấn nhạc
Từ khi có chủ nghĩa CS thì có người chống cộng. Mỗi người một cách. Picasso mà Hữu Loan nhắc đi nhắc lại nhiều lần trong thơ anh, - đảng viên lâu đời của đảng CS Pháp, dã trả thẻ đảng vài năm trước khi chết. Nhà văn Howard Fast cũng trả thẻ đảng khi về già. Nhà văn Pasternak bị Kruchev đuổi nhà, chết đau khổ. Hai mươi tám năm sau, con trai của ông mới thay mặt cha đi nhận giải thưởng Nobel. Solzenitsyne cũng vì chống cộng mà phải lưu vong.
Hữu Loan còn ở trong nước nhưng tâm hồn thì ở ngoài nước, cái nước có cái tên quái gở Việt Nam Cộng Hòa Xã Hội Chủ Nghĩa!
Văn Cao gọi chúng nó là:
Những con bạch tuộc dìm chết người
Những tên mặc áo dài đen nham hiểm
Chúng nó đã đày đọa Hữu Loan như một tên tù khổ sai đập đá, gánh đá làm đưòng. Nhưng Hữu Loan 1956 và Hữu Loan hôm nay vẫn một.
Hưu Loan vẫn làm thơ. Thơ Hữu Loan phun như núi lửa.
Tôi nghĩ, về nhân cách, về tinh thần chiến đấu và về tài năng của Hữu Loan, bài thơ sau đây của nhà thơ Hà Thượng Nhân bạn của nhà thơ mô tả đầy đủ nhất:
Nguyễn Hữu Loan
“Trán cao tóc xù
Trai Quảng Bình trong quán phở chiến khu
Đập bàn tắt đèn, thét xăn rách áo
Thằng Ái Lộc thôn bắn thằng Kỳ Hoàn Lão” (1)
Nguyễn Hữu Loan
Hồn nhiên như con trẻ
Đơn sơ như miệng cười
Dám chân thành làm một con người
Giữa bão tố quyết không là cây sậy
Chỉ biết cúi đầu vâng lời lẽ phải
Với bạn bè gìn giữ thủy chung (2)
Đỗ Phủ xưa dù lớn vô cùng
Nguyễn Hữu Loan không chịu là Đỗ Phủ (3)
Ba mươi mấy năm chân trần lam lũ
- Đói không Loan?
Khổ không Loan?
- Tao chẳng khổ bao giờ (4)
"Tao đi cày như tao làm thơ"
- Mày đi cày vì mày dám làm thơ
Thơ vĩ đại vì thơ không đánh đĩ
Bọn dối trá chẳng thể là thi sĩ
Kiệt Trụ đừng nói chuyện thi ca
Nhớ Nguyễn Du rau cháo xanh da
Nửa tháng ốm không có tiền mua thuốc
Không cần thép thơ vẫn là bó đuốc
Thơ nâng người cao sát với thần linh
Tiếng chim nào lảnh lót giữa bình minh
Đêm thu lạnh bến Tầm Dương đưa khách
Trên ngàn năm tưởng như bờ lau lách
Của người xưa vang vọng mãi đâu đây
Loan ơi Loan khi mày rít điếu cày
Đội nón lá bạn mấy người áo ngắn
Tầm thường thế mà khắp nơi bàn tán
Súng làm chi? Sắt thép để làm chi?
Chiều hôm nay trải chiếu cạnh đường đi
Nâng chén rượu nhắc nhau câu sách cổ
Cung điện lớn cũng có ngày sụp đổ
Nhưng văn chương vạch mặt lũ gian tà
Uy quyền nào khuất phục nổi lòng ta?
Mày nói đúng:
Chúng mình đều lớn tuổi
Nhưng chẳng chịu quay lưng vào lẽ phải
Vẫn say mê như thuở ấy đầu xanh
Bốn mươi hai năm!
Mình lại gặp mình
Tao vẫn thế, té ra mày vẫn thế
Coi thủ đoạn như những trò con trẻ
Lấy chân thành làm vũ khí vô song
Mày tìm gặp tao
thật cũng lạ lùng
Khi nhận biết cười không còn nước mắt
Tao nhìn mày thương thì thương thật
Nhưng lòng tao hãnh diện lắm Loan ơi
- “Không làm nhà vì tôi bận làm người”
Phú quý bất năng dâm
Bần tiện bất năng di
Uy vũ bất năng khuất
Bạc tiền gì cũng mất
nhưng làm sao mất được niềm tin
Tao gặp mày khỏi phải giữ gìn
Nửa thế kỷ vẫn tin nhau là bạn
Rượu đế xoàng thôi, nâng ly uống cạn
Con tôm khô nhắc lại thú quê hương
Tao ước một ngày trở lại Vân Hoàn
Ra vườn trước bẻ bắp ngô vào nướng
Rồi tao nhắc những bạn bè ngày trước
Những chiếc xe con
Những bộ com-lê
Những phấn
những son
rượu thịt ê hề
Chúng nó chết từ lâu mày ạ!
Chúng nó chết thì có gì là lạ?
Chết vì quên nồi cháo lá khoai lang
Mày uống đi
Nửa thế kỷ kinh hoàng
Vẫn còn lại người giao liên Ban Thống
Ban Thống gần như thất học
Nhưng người nào có học hơn anh?
Mày về Nga Sơn
Thân thích quay mình
Đỗ Hữu Thống dám về thăm thủ trưởng
Dám công khai tán thưởng
Dám coi thường thép súng bao vây
Lên rừng xanh có sắn cho mày
Giữa thiện ác bày hai thế trận
“Náo thị, u lâm mạc luận
Cổ kim cao hữu năng tầm”
Thế cho nên từ Bắc vào Nam
Bặt tin tức ta vẫn còn gặp lại
Ta không uống để quên
Mà để nhớ sầu vạn đại
Như để nhìn để nhớ bạn bè ta
Có phải không nếu không có phong ba
Thì cây lớn với cỏ hèn cũng vậy
Thời đại ta hào hùng như thế đấy
Mày tưởng đâu tao đã hết làm thơ
Hú hí vợ con thừa mứa sữa bơ
Lại kênh kiệu tập làm trưởng giả
Chúa Jê-su đầu thai trong máng cỏ
Phật Thích Ca từ bỏ cả ngai vàng
Bàn tay không mà lại có thiên đàng
Tao còn nhớ mãi
Trên đỉnh Hoàng Liên Sơn có cây mai cỗi
Mọc lơ thơ ngạo nghễ mấy bông vàng
Mày trở về làng
Không lẻ loi cô độc
Mày vào Đà Lạt
Có người con gái ôm hôn rồi khóc
Mày vào Sài Gòn
Nhiều kẻ không quen
Nghe nói tới con người độc đáo
Thiếu quần thiếu áo
Tìm thăm thân thiết hân hoan
Nguyễn Hữu Loan
Saigon, tháng 9/1988
Hà Thượng Nhân
Chú thích:
(l) Trích trong bài thơ Quách xuân Kỳ của Hữu Loan. Quách xuân Kỳ là cán bộ CS, người làng Hoàng Lão (Quảng Bình). Ái là cán bộ quốc gia, người làng Mỹ Lộc tức Lộc thôn, bạn học của Quách xuân Kỳ. Ái đã giết Quách xuân Kỳ. Bài thơ này lời lẽ giản dị, chất phác, tiêu biểu cho Hữu Loan.
(2) Gia đình tôi thuộc hạng địa chủ. Cha mẹ tôi bị CS đấu tố đuổi ra ở ngoài đồng. Làng Hữu Loan cách làng tôi 20 cây số. Ban đêm, Hữu Loan cắp mo khoai lang vào thăm bố mẹ tôi, đang lúc phong trào đấu tố lên cao tột độ.
(3) Sau khi làm bài thơ Đèo Cả, nhiều người trong đó có Xuân Diệu đã nói: "Hữu Loan là Đỗ Phủ mới của thời đại mới". Nguyễn Hữu Loan chống lại ý kiến đó, mặc dù Đỗ Phủ rất lớn.
(4) Sau vụ Nhân Văn Giai Phẩm, Hữu Loan bị đuổi về quê quản thúc, đi cày, thồ xe đá, lam lũ như những người nông dân khốn khổ.
