PHẠM THẾ NGŨPHẠM THẾ NGŨ1. Cuộc đời và văn nghiệp
Nhà biên khảo Phan Kế Bính
(1875-1921)
Phan Kế Bính, hiệu Bưu văn, sinh năm 1875 tại làng Thụy Khê, huyện Hoàn long, tỉnh Hà Đông. Ông đi thi hương đỗ Cử Nhân năm 1906 nhưng không ham đường công danh cũ mà hưởng ứng phong trào duy tân, đề tâm xây dựng sự nghiệp văn học và xã hội, Bắt đầu, năm 1907, ông coi phần chữ hán trong Đông Cổ tùng báo, bên cạnh Nguyễn văn Vĩnh sau này trở thành người hợp tác suốt đời của ông. Ông Vĩnh lập nhà in, in cuốn sách dịch Hán văn đầu tiên của ông Bính là Tam Quốc Chí, Sau đó cùng vào Saigon, ông Vĩnh làm chủ bút Lục Tỉnh tân văn, ông Bính biên tập. Khi Đông Dương tạp chi ra (1913), hai ông trở về Bắc. Phan Kế Bính giữ chân biên tập đều đặn, chuyên coi mục dịch thuật Hán văn và khảo cứu lịch sử và chế độ của tạ xưa. Khi thêm tờ Trung Bắc tân văn ra đời (1945), ông phụ trách viết những bài xã-thuyết, và từ 1919, tờ Đông Dương đổi thành Học báo, Phan Kế Bính vẫn tiếp tục trợ bút, viết các bài giáo khoa về sử ký, luân lý. Năm 1921, ông mất (ngày 30-5).
Ván nghiệp ông để lại không kể những bài dịch, bài báo ngắn gồm có những tác phẩm chính như sau:
Về dịch thuật: Tam Quốc Chí (1907) - Đại Nam điển lệ toát yếu của Đỗ văn Tâm (1915–1916) – Đại Nam nhất thống chí của Cao Xuân Dục (1916) – Việt Nam khai quốc chi truyện của Nguyễn bảng Trung (1917) – Đại Nam liệt truyện tiền biên (1918) - Đại Nam liệt truyện chinh biên (1919).
Về biên khảo: Nam hải dị nhân và Hưng Đạo đại vương (1909 – 1915) - Việt Nam phong tục (1915) – Việt Hán văn khảo (1918).
Xem trên ta thấy ngòi bút của Phan Kế Bính dịch thuật cũng như biên khảo hướng hẳn về lịch sử. Trong báo Đông dương có một mục kêu là "Bổ quốc sử" mà ông đã giữ trong nhiều năm và đăng nhiều các tác phẩm trên.
2. Sách Nam Hải và Hưng Đạo
Tài liệu của nhà thơ Viên Linh
Nam Hải dị nhân có thể coi như một tập biên khảo lịch sử, tác giả đã khảo ở các truyện ký hán văn (như Việt điện u linh, Lĩnh nam chích quái) hoặc các thực lục liệt truyện (như Đại Nam thực lục, Đại Nam liệt truyện) hoặc dã sử tư biên khác, để rút ra một số cổ sự danh nhân, đem xếp đặt thành đề mục. Theo một bản in năm 1930 (in lần thứ năm) sách gồm có 56 truyện chia làm tám chương như sau :
1) Các bậc đại anh kiệt: Trưng Vương – Bố cái Đại Vương - Đinh tiên Hoàng - Lý Thái Tổ - Lê Thái Tổ – Bắc Bình Vương - Gia Long.
2) Các bậc danh thần: Lý thường Kiệt – Tô Hiến Thành – Trần hưng Đạo - Nguyễn Trãi - Trịnh Kiềm - Lương hữu Khánh – Phạm đình Trọng – Đào duy Từ - Trịnh hoài Đức.
3) Các bậc danh hiền: Mạc đĩnh Chi – Chu văn An – Nguyễn bỉnh Khiêm – Đặng đình Tưởng.
4) Các bậc văn tài: Nguyễn Hiền – Lương thế Vinh - Vũ công Duệ - Giáp Hải – Phạm Trấn – Đỗ Uông - Lê như Hồ – Phùng khắc Khoan - Lê quý Đôn.
5) Các bậc mãnh tướng: Lê phụng Hiểu – Đoàn Thượng - Phạm ngũ Lão – Nguyễn Xí – Phạm tử Nghi - Đinh văn Tả – Võ Tánh - Nguyễn văn Thành – Lê văn Duyệt.
6) Các vị thần linh ứng: Chử đồng Tử – Phù đổng Thiên vương - Tản viên Sơn thần – Lý Hiệu Úy - Tô lịch giang thần – Bạch mã thần – Liễu Hạnh công chúa.
7) Các vị tiên thích: Từ Thức – Tú Uyên – Phạm Viên - Từ đạo Hạnh - Nguyễn minh Không – Trần Lộc.
8) Các người có danh tiếng: Ngô Soạn - Từ nhị Khanh - Tả Ao – Đoàn thị Điểm.
Xem trên ta thấy các truyện xếp đặt và nêu đề mục như vậy cũng chưa được hợp lý lắm. Và mặc dầu đó là những truyện quen thuộc trong cổ văn của ta, nhưng tác phẩm ra đời (1909) đã rất được hoan nghênh, bởi vì là một tác phẩm đầu bằng quốc ngữ trong loại này. Đem những truyện danh nhân ở chữ nho thuật ra Việt văn, Phạm Quỳnh về sau trong bài khảo cứu về văn học Pháp có so sánh công việc ấy của Phan kế Bính với công việc của Amyot hồi thế kỷ 16 ở Pháp đã đem Danh nhân liệt truyện bằng La tinh mà dịch thuật ra chữ Pháp, làm cho Pháp văn mới chớm lên đã có vẻ trau chuốt dễ ưa, được người ta thưởng thức và tin tưởng.
Nam Hải dị nhân cũng viết bằng một lối văn mới, khúc chiết, bình dị, dễ lôi cuốn. Hơn thế truyện có tính cách quốc gia rõ rệt. Những danh nhân đều là người Việt trong lịch sử và mặc dầu truyện có chỗ hoang đường (bởi vì là những dị nhân) song cũng nhờ thế mà hấp dẫn, vừa có tác dụng giáo dục, vừa có công dụng giải trí. Cho nên Nam Hải dị nhân ngay từ 1913 đã được các nhà làm chương trình học bổ làm sách giáo khoa.
Hưng Đạo Đại Vương và sự tích Hưng Đạo vương Trần quốc Tuấn, tác giả đem trình bày thành một thứ tiểu thuyết, chia làm 17 hồi, mỗi hồi khởi đầu có hai câu đề từ, đại để giống như những truyện Tam Quốc, Đông Chu của Tầu, hoặc Hoàng Lẻ Nhất thống chí của ta, từ hồi đầu «Nhân dịp biến anh hùng xuất trận – Ỷ thế to đạo khấu tung hoành» đến hồi chót «Thái sư Thượng Phủ một sớm lên tiên – Trần triều Đại vương nghìn thu hiền thánh”. Sách này cũng có tính cách giáo dục và cũng đã được chấp nhận làm sách giáo khoa.
