Nhà thơ Phạm Ngọc Lư
Sinh năm 1946 tại Thừa Thiên. Cựu sinh viên Viện Hán Học và Đại Học Văn khoa Huế. Bước vào con đường văn chương trong những năm sống và dạy tại Tuy Hòa trước 1975. Hiện cư ngụ tại Đà Nẵng. Thi phẩm xuất bản: - Đan Tâm (Thư Ấn Quán, Hoa Kỳ, năm 2006) - Mây nổi (tác giả tự xuất bản, in rất giới hạn)
Nhà thơ Phạm Ngọc Lư
Tôi mượn bốn chữ rất dễ thương nọ để làm tiêu đề cho bài viết này. Không phải vì bài viết dễ thương mà vì tập thơ Đan Tâm dễ thương như con gái một tuổi của anh.
Nằm im giữa trái tim ta
Nhỏ nhoi hạt bụi… xưa là Các Khuê.
Tôi chưa hề gặp anh, nhưng có lẽ anh cũng nhỏ nhoi cả trong dáng hình và lời ăn tiếng nói. Có nhiều người làm thơ khóc con, nhưng hoặc là bi lụy quá hoặc sáo ngữ quá, nên tiếng khóc chỉ làm ta giật mình chứ không xúc động.
Nằm chơi dưới một hàng cây
Lao xao lá, lá thơ ngây chuyện trò
Nằm thanh thản một nấm mồ
Hồn nhiên cỏ, cỏ thơm tho hơi người
Hồn nhiên bao tiếng khóc cười
Tan vào lòng đất thắm tươi linh hồn
Hoà vào màu cỏ xanh non
Bay vào mây khói chiều hôm quê nhà
Cùng năm sinh cùng năm mất. Ngắn ngủi quá, mong manh quá. Nhưng qua những câu thơ trong trẻo ta thấy bé vẫn còn sống mãi giữa hoa cỏ đất trời, sống mãi trong tim người cha cũng như trước kia đã từng sống trong lòng mẹ.
Nhưng khóc cho một mối tình thì lại khác, chẳng phải khác vì người dưng mà vì đời nông tình cạn/ ta bơi qua sông/ mới hay đời nặng.
Chảy đi chảy đi
Hỡi sông buồn lắm
Nước thôi chờ chi
Thuyền xưa đã đắm
Người đi người đi
Trăm năm bến vắng
. . . . .
Chảy mau chảy mau
Đời: con nước siết
Tình: vực nước sâu
Em: dòng ly biệt
Ta chiếc lá chìm.
Rất nhẹ nhàng, rất kín đáo nhưng cũng rất sâu xa thắm thiết.
Một người rất mực thanh nhã tế nhị như thế khi vào đời lại bị quăng vào một nơi:
Bốn phía rừng xanh màu nước độc
Đông tây nam bắc núi chận đường
Một lũng đất bằng khu chén nhỏ
Trói chân ta vào chân Trường sơn
Nơi đó là Củng Sơn, nơi chưa hết thanh xuân đã cùng đường, nơi đêm nằm mộng lớn nuốt mộng con. Một nơi đất trích nhưng không phải là Tầm Dương của Tư Mã Giang Châu, để ít ra bên trời lận đận cũng còn gặp được một người khiến lệ phải chứa chan. Nhưng, chính nơi sơn cùng thuỷ tận ấy, lại là nơi mà tôi tin, đã giúp anh thai nghén một bài hành thốn tâm thiên cổ. Bài Biên Cương hành.
Biên cương biên cương chào biên cương
Chào núi cao rừng thẳm nhiễu nhương
. . . . .
Đây biên cương ghê thay biên cương!
Tử khí bốc lên dày như sương
. . . . .
Cô hồn một lũ nơi quan tái
Có khi hoá thành thú muông.
Cô hồn một lũ nơi đất trích
Vỗ đá mà ca ngông hát cuồng.
Những âm ương và uông lập đi lập lại đến mấy mươi lần nghe như những hồi chuông báo tử. Còn hơn cả hồi chuông báo tử trong Vì ai chuông báo tử của Hemingway. Có lúc như cọp gầm núi Lá. Có lúc như con thú bị thương. Có lúc như oan hồn kêu khóc ở Quỷ môn quan.
Vì đâu một chàng thư sinh lại phải rú lên thống thiết như thế? Đó là vì có một Trường Sơn với đường 9 Nam Lào, với Khe Sanh, Đắc Tô, với đỏ lửa mùa hè Quảng Trị. Rồi từ những cái chết của người thân, bè bạn và của chính mình một ngày không xa.
Gớm, gió Lào tanh mùi đất chết
Thổi lấp rừng già bạt núi non
. . . .
Chiến trường ném binh như vãi đậu
Đoàn quân ma bay khắp bốn phương.
Không có những trận giao tranh ác liệt. Không có bom rơi đạn nổ ngút trời. Nhưng cái mùi đất chết đó đã chứng thực máu đã nuôi rừng xanh xanh ngắt, núi chập chùng như dãy mồ chôn. Và bao nhiêu người của cả hai bên mới làm nên kỳ tích không mong đợi ấy? Một vạn hay chục vạn hay trăm vạn? Không ai biết được vì trên thì giấu che dưới thì tịt mù. Nhưng khu chiến ngày tràn lan lửa dậy/ đá Vọng Phu mọc khắp biên cương. Chỉ bấy nhiêu thôi cũng đã bày ra lầy nhầy cảnh nồi da xáo thịt ói tanh trên hai mươi năm. Hai mươi năm nội chiến từng ngày nên nơi nào cũng là biên cương, nơi nào cũng đá mang dáng dấp hình chinh phụ/ trơ vơ chóp núi đứng bồng con.
Nhưng thân trai thì hề chi buổi chinh chiến tang thương/ sá chi hạt cát giữa sa trường. Biết là “nhất khứ bất phục phản” nhưng vẫn cứ phải ra biên cương vì cả hai bên đều ném binh như vãi đậu. Đó mới chính là thân phận bi tráng của những người lính hai miền. Tuy thế, cái chết hay những tháng ngày đợi chết không còn làm ai kinh sợ nữa. Chính cái cô đơn giữa trời hoang mây rậm mới làm họ phát cuồng.
Đầu tiên là nỗi nhớ trông núi có khi lầm bóng vợ/ ôm đá mà mơ chuyện yêu đương. Nhưng đá thì làm sao mà yêu đương được, chỉ có thể vỗ đá mà ca ngông hát cuồng. Rồi thì chém cây cho đỡ thèm giết chóc/ đỡ thèm môi mắt gái buôn hương. Sau cùng thì nói như hờn dỗi, như trăn trối:
Thôi em, yêu chi ta thêm tội
Vô duyên xui rơi lược vỡ gương
. . . . .
Thôi em chớ liều thân cô phụ
Chiến trường nay lắm nỗi đoạn trường
. . . . .
Thôi em còn chi ta mà đợi
Ngày về thôi cạn máu khô xương.
Chưa có thanh niên thời nào mà tương lai lại tối ám như thế. Chưa có cuộc tình nào mà ngày trở về lại là tang lễ thay cho hôn lễ. Cuộc chiến quá dài khiến cho những hy sinh mất mát trở thành những tiếng kêu vô vọng. Đâu còn cái hào khí đầy lãng mạn:
Tây tiến đoàn quân không mọc tóc
Quân xanh màu lá dữ oai hùm
Mắt trừng gửi mộng qua biên giới
Đêm mơ Hà Nội dáng kiều thơm.
(Quang Dũng)
Ở giữa nơi mà người ta ném binh như vãi đậu thì những chữ tổ quốc tự do dù được thét gào rống rú suốt ngày đêm phía sau chiến tuyến cũng không còn làm ai xúc động. Tất cả đã biến thành những con-vật-người. Cho nên dù có bắc tay làm loa gọi, thì tiếng gọi giữa sơn cùng thuỷ tận cũng chỉ là tiếng hú của con thú bị thương mà thôi.
Hành là một thể thơ xưa chứa chan tâm sự. Bài Tỳ bà hành của Bạch Cư Dị trên một ngàn năm mà lệ áo xanh vẫn chưa khô. Bài hành Tống Biệt của Thâm Tâm đến tận hôm nay vẫn dậy sóng trong lòng. Bài hành Phương Nam của Nguyễn Bính vẫn láng lai châu thổ. Bài hành Biên Cương của Phạm Ngọc Lư xé ruột xé gan cả một thế hệ đầu thai lầm thế kỷ.
Cần gì đọc lịch sử hàng chục vạn trang, chỉ cần đọc hơn sáu mươi câu thơ của một người họ Phạm là thấy được, cảm nhận được, sống lại được một cách trung thực như lột truồng cả cái cuộc chiến phi nhân xuẩn ngốc chẳng khác gì một cuộc tự sát tập thể. Với bao nhiêu tội ác như thế, người ta bảo hãy để lịch sử phán xét. Thì đây, bài Biên Cương hành là cái phán xét ngắn gọn nhất, đau đớn nhất mà một công dân nhỏ nhoi như hạt bụi có thể có quyền và có bổn phận góp một tiếng nói vào sử lịch.
Rồi đến lúc: bom có ngừng rơi, đạn có ngừng nổ nhưng cái biên cương ấy vẫn còn mọc lên nhức nhối giữa những con người đã cạn máu khô xương. Những con người lại một lần nữa bị ném ra ngoài cuộc đời như vãi đậu. Rời Củng Sơn trở về làng cũ, lại một bài hành nữa làm ta buồn muốn khóc. Bài Cố lý hành khác với Biên cương hành, không thét gào cuồng nộ mà nhẫn nhục thầm thì như chịu tội với quê hương:
Thôn ổ tiêu sơ gầy khói bếp
Đồng không mốc thếch lạnh tro tàn
. . . . .
Sao phên giậu nghiêng đầu câm nín
Rơm rạ làm thinh chẳng hỏi han
. . . . .
Ngõ vắng bàn chân như hụt đất
Tre già đang kể chuyện chôn măng
Nương rẫy đang phơi lòng dâu bể
Nói làm sao hết nỗi bàng hoàng.
Khóc làm sao vừa lòng cố lý?
Phải đây là cố lý ta chăng?
Đâu bóng mẹ già sau khung cửa
Và những người em mặt trái xoan
Đâu bóng chị hiền như hoa cỏ
Bên luống cà xanh liếp cải vàng
Muốn ở lại làng cũ làm một anh dân cày cũng không làm được, anh đành theo bước chân của những người thua cuộc, làm một chuyến hành phương nam. Bài Trở về Phá Tam Giang theo tôi cũng là một trong những bài hành thiên cổ lụy.
Nhớ buổi ra đi thân tình đưa tiễn
Vợ xếp câu thơ chị gói khúc đàn
. . . . .
Mẹ tóc trắng nhìn theo lặng lẽ
Con tóc xanh hai đứa dùng dằng
. . . . .
Bước xuống thuyền nhìn trời cao dõng dạc
Gõ mạn thuyền ngâm khúc hành phương nam
Nhưng:
Mưa miền Nam, nắng miền Nam
Trông mây thấp thỏm nghe gió bàng hoàng
Mười mấy mùa trôi qua không nhớ
Quá đỗi mưa đau
Quá nhiều nắng khổ
. . . . .
Chén rượu quê người sao mà bạc
Ân tình đất khách lắm đa đoan.
Không thể so sánh với bài Binh xa hành của Đỗ Phủ, nhưng theo tôi các bài hành của Phạm Ngọc Lư cũng là những tiếng kêu đứt ruột, ngập tràn nỗi đau phận người trong từng câu từng chữ.
Từ một thư sinh rồi thầy giáo, giờ anh ma xui quỷ khiến ra ngồi chợ/ bán gió rao trăng một núi dừa. Bài thơ hóm hỉnh cười nhạo chính mình nhưng nghe ra thật đúng là cười ra nước mắt.
Cô gái Bến Tre vừa quen mối
Đếm dừa mà đôi mắt đong đưa
Người đẹp thương ta hay chơi đẹp
Bạc tiền không nài ép hơn thua
Khổ mấy lần áo khô áo ướt
Sợ lòng em chợt nắng chợt mưa
Thôi để ta yên bên chén rượu
Uống say…thành bại cũng bằng thừa
Uống say…ném áo lên nóc quán
Hết nợ hết duyên vĩnh biệt dừa!
Hết xứ dừa Bến Tre anh lại lạc vào đất đỏ Long Khánh. Trong bài thơ Bụi đỏ gửi các con, anh đã viết những câu thơ như lời giải tội.
Trời sinh chi đôi vai thêm khổ
Gánh gian nan như gánh tội đồ
Sinh chi kẻ sĩ đem đày đoạ
Chôn vùi nơi nắng bẩn mưa dơ
Đi giữa rừng cao su trùng điệp
Lòng đau như vết cạo còn tươi
Mủ cứ chảy bám dày tâm sự
Tâm sự đùn cao như gò mối chôn người
Đi giữa hoang sơ ruộng bàu khe suối
Gai hổ ngươi cào nát đôi chân
Nghĩ về quê cũ lòng thêm thẹn
Một ra đi là một lỡ lầm
. . . . .
Cứ hỏi mình: chưa chán? chán chưa?
Nhìn núi Chứa Chan mắt buồn chan chứa!
Mười mấy năm lưu lạc ô nhục đắng cay có khác chi Kiều. Chỉ khác có rất nhiều Thúc Sinh mà không có Từ Hải. Chút lòng trinh bạch mà Kiều gìn giữ trong tâm hồn để trao cho Kim Trọng thì Phạm Ngọc Lư xin trao về Nàng Thơ.
Xưa ta cầm tuổi hai mươi
Vay em nhan sắc về nuôi tâm hồn
Nuôi bao mộng mị vàng son
Một đêm trắng mộng chỉ còn đan tâm!
Chính vì thương ngày xưa không tuổi/ ôm mối tình không tên, nhờ mối tình với Nàng Thơ ấy mà anh đã sống sót qua những năm tháng ở Củng Sơn, ở phương Nam nắng khổ mưa đau. Nàng Thơ không còn lửng thửng giữa thành cũ rêu phong, không phơi tấm thân ngà ngọc trên sông Hương mà cùng anh mươi lít gạo trộn vài cân muối/ nấu với tình em ăn vẫn ngon. Nàng cùng anh xé toạc đất tanh mùi máu mà kêu thét lên ở biên cương, rồi cùng anh xuôi Nam lại lộn về cố lý, qua phá Tam Giang rồi dừng lại trên bến nước thứ mười ba là sông Hàn. Nhờ có nàng mà mộng con mộng lớn dẫu tan tành thì cũng hãy còn bút mực đan thanh tươi màu.
Bút mực ấy chấm vào tấm lòng son nên dù mai sau thơ anh có nằm chết trần truồng thì tôi vẫn tin, trong trái tim của bạn bè vẫn còn nhỏ nhoi hạt bụi tên là Đan Tâm.
