LÃNG NHÂNLÃNG NHÂNBà Cao Ngọc Anh là con Cao Xuân Dục (1), sớm gá nghĩa cùng án sát Nguyễn Duy Nhiếp, con Nguyễn Trọng Hiệp (2). Cha ruột và cha chồng đều là đại thần nức tiếng về văn học và phẩm cách.
Nguyễn Duy Nhiếp thất lộc sớm, bà ở góa trong cái tuổi nửa chừng xuân, mà nhan sắc lại tuyệt với. Vì vậy, nhiều bậc thi nhân trong giới quan trường không khỏi có ý muốn lân la, lấy thơ văn làm mối lái. Bà tuyệt nhiên không trả lời ai cả.
Một hôm, nhân nhà có giỗ, bà cho triệu tất cả các vị ấy lại uống rượu. Rồi bà mời lên cầu Hàm Rồng chơi.
Ðến nơi, bà nói:
- Ðứng trước danh sơn thắng cảnh này, dám xin các vị thi nhân mỗi vị cho một bài, làm kỷ niệm.
Một ông đáp:
- Vâng, chúng tôi đâu dám chối từ, vậy xin bà cho bài xướng trước, chúng tôi mỗi người xin họa lại sau.
Bà nghe vậy đọc rằng:
Hàm Rồng nô nức tiếng đồn om,
Rải rác nhà tranh ở mấy chòm.
Hỏi đá chờ ai ngồi nhấp nhổm?
Thương cầu vì nước đứng lom khom ...
Sóng như chào khách chờn vờn nhảy,
Nguyệt cũng yêu ta lấp ló dòm.
Cửa động rêu phong mờ nét chữ,
Ai người mến cảnh chút trông nom ...
Bài thơ vận khó quá, ý tứ lại tế nhị. Câu: "Hỏi đá chờ ai ngồi nhấp nhổm?" và "Sóng như chào khách chờn vờn nhảy" có ý trỏ vào các vị thường có thơ văn gửi đến trêu bà. Câu "Thương cầu vì nước đứng lom khom" và "Cửa động rêu phong mờ nét chữ", bày tỏ tâm sự mình, cảm thương số phận và quyết giữ tấm băng trinh.
Các vị thi bá tần ngần nghĩ không ra vần, và cũng không dám ghẹo cợt trước thái độ đoan trang ấy, nên đứng chơi hồi lâu rồi xin lỗi chủ nhân, lẻ tẻ kéo nhau về. Từ đó không dám múa bút với bà nữa.
Ghi chú (T. V. Phê):
(1) Cao Xuân Dục (1842-1923): Nhà sử học đời Duy Tân, tự Tử Phát, hiệu Long Cương, quê ở tỉnh Nghệ An. Ông từng làm quan đến chức Thượng Thư Bộ Học, Tổng tài sứ quán, tước An Xuân Tử. Ông trước tác nhiều sách có giá trị như: Quốc triều chánh biên toát yếu, Quốc triều sử toát yếu, Quốc triều luật lệ toát yếu, Ðại Nam dư địa chí ước biên ...
(2) Nguyễn Trọng Hiệp (1834-1902): Danh thần đời Tự Ðức, tự Trọng Hiệp, quê ở tỉnh Hà Ðông. Làm quan trải các chức Tổng đốc, Thượng thư bộ Lại và bộ Hình, Phụ chính đại thần đời vua Ðồng Khánh ..., Tổng tài Quốc sử quán, tước Vịnh Trung Tử. Các tác phẩm của ông: Minh Mạng chính yếu, Ðại Nam chính biên liệt truyện, Kim Giang thi văn tập, Nhật lịch ước biên ... (Tự Ðiển Nhân Vật Lịch Sử Việt Nam - Nguyễn Q. Thắng - Nguyễn Bá Thế).
