28-11-2012 | THƠ

Bạch Đằng Giang Phú

  TRƯƠNG HÁN SIÊU

Năm 938, NGÔ VƯƠNG QUYỀN chấm dứt ngàn năm nô lệ giặc Tầu sau

chiến thắng Bạch Đằng Giang. Cũng trên dòng sông ấy, năm 1288 HƯNG

ĐẠO VƯƠNG TRẦN QUỐC TUẤN dẹp tan quân Mông Cổ.

Tranh dân gian làng Đông Hồ: Ngô Vương Quyền đánh giặc Tầu.

Hình bên phải: Tướng kỳ của Hưng Đạo Vương Trần Quốc Tuấn (bìa báo Tri Tân 17)

Phần sau đây trích từ Tạp chí Tri Tân ^**

BẠCH ĐẰNG là con sông nơi các anh hùng NGÔ QUYỀN, TRẦN HƯNG ĐẠO

đại phá Tàu Man 938, và Rợ Nguyên 1288

BÀI PHÚ SÔNG BẠCH ĐẰNG

TRƯƠNG HÁN SIÊU soạn (nguyên văn bằng chữ Hán)

NGUYỄN HỮU TIẾN dịch ra Quốc văn ^(a)

DƯƠNG QUẢNG HÀM dẫn giải và chú thích

Tiểu dẫn:

Sông Bạch Đằng là một nhánh của sông Thái Bình phân địa giới hai tỉnh Kiến An và Quảng Yên ngày nay và đổ ra cửa Nam Triệu.

Sông rộng và sâu, bởi thế tàu biển hiện nay cũng phải vào cửa Nam Triệu rồi mới do lạch Định Vũ mà chạy tới bếnHải Phòng ở trên bờ sông Cửa Cấm.

Xưa kia binh thuyền của tàu kéo sang đánh nước ta thường do sông ấy mà tiến vào trong đất, nên có nhiều trận thủy chiến đã xảy ra trên mặt sông ấy. Trong các trận đó, đáng ghi nhớ nhất là trận vua Ngô Quyền đánh phá quân Nam Hán trong năm 938 và trận Trần Quốc Tuấn đánh tan quân Mông Cổ trong năm 1288.

Trương Hán Siêu (?-1354), một bậc danh nho đời Trần, ở cách trận Trần Nguyên giao chiến không bao lâu, nên khi ra chơi sông Bạch Đằng, còn được trông thấy dấu vết cuộc binh đao, nhân cảm xúc mà làm ra bài phú này.

Bài phú chia làm năm phần: thoạt tiên tác giả nói về cái tính thích ngao du sơn thủy của mình để mở bài (phần lung), rồi tả phong cảnh sông Bạch Đằng cùng dấu vết cuộc chiến tranh khiến cho tác giả nhớ đến các bậc anh hùng đời xưa (vần biện nguyên), kế đó tác giả nói tới việc vua Ngô phá quân Lưu và việc nhà Trần đánh giặc Nguyên và tả cuộc chiến đấu của hai bên cùng sự thất bại của quân địch (ba vần thích thực); sau tác giả bình luận cuộc thắng trận, cho rằng cái kết quả ấy chính do tài chí của Hưng Đạo Đại Vương, chứ không phải do sự hiểm trở của núi sông (vần nghị luận). Đoạn, tác giả kết lại bằng một bài ca ngợi khen công đức của vua tôi nhà Trần đã giữ vững được non sông đất nước.

Lời văn bài này, viết theo lối phú "lưu thủy" vừa lưu loát, vừa mạnh mẽ, nhiều đoạn có giọng hùng hồn cảm khích, thật là một áng văn hay trong nền Hán văn của ta xưa.

Khách có kẻ:

Chèo bể bơi giăng,

Buồm mây giong gió.

Sớm ngọn Tương ⁽¹⁾ kia,

Chiều hang Vũ ⁽²⁾ nọ

Vùng vẫy Giang, Hồ,

Tiêu dao Ngô, Sở ⁽³⁾.

Ði cho biết đây,

Ði cho biết đó.

Chằm Vân Mộng ⁽⁴⁾ chứa ở trong kho tư tưởng, đã biết bao nhiêu;

Mà cái chí khí tứ phương, vẫn còn hăm hở.

Mới học thói Tử Trường ⁽⁵⁾,

Bốn bể ngao du.

Qua cửa Ðại Than ⁽⁶⁾,

Sang bến Ðông Triều ⁽⁷⁾;

Ðến sông Bạch Ðằng,

Ðủng đỉnh phiếm chu.

Trắng xoá sóng kềnh ⁽⁸⁾ muôn dặm,

Xanh rì rặng ác ⁽⁹⁾ một màu;

Nước trời lộn sắc,

Phong cảnh vừa thu;

Ngàn lau quạnh cõi,

Bến lách đìu hiu.

Giáo gãy đầy sông,

Cốt khô đầy gò,

Ngậm ngùi đứng lặng,

Ngắm cuộc phù du.

Thương kẻ anh hùng đâu vắng tá?

Mà đây dấu vết vẫn còn lưu!

Kìa kìa bên sông, phụ lão người đâu;

Lượng trong bụng ta, chừng có sở cầu ⁽¹⁰⁾.

Hoặc gậy chống trước, hoặc thuyền bơi sau.

Vái tạ mà thưa rằng:

Ðây là chỗ chiến địa của vua Trần bắt giặc Nguyên,

Và là nơi cố châu của vua Ngô phá quân Lưu ⁽¹¹⁾ đấy.

Ðương khi:

Muôn đội thuyền bày, hai quân giáo chỉ.

Guơm tuốt sáng lòe, cờ bay đỏ khé!

Tướng Bắc, quân Nam;

Ðôi bên đối lũy.

Ðã nổi gió mà bay mây,

Lại kinh thiên mà động địa.

Kìa Nam Hán đọ mưu sâu,

Nọ Hồ Nguyên so sức khoẻ.

Nó bảo rằng:

Phen này đạp đổ cõi Nam, tưởng chừng cũng dễ!

May sao:

Trời giúp quân ta,

Mây tan trận nó.

Khác nào như:

Quân Tào Tháo bị vỡ ở sông Xích Bích ⁽¹²⁾ khi xưa.

Giặc Phù Kiên bị tan ở bến Hợp Phì ⁽¹³⁾ thuở nọ.

Ấy cái nhục tầy trời của họ, há những một thời;

Mà cái công tái tạo ⁽¹⁴⁾ của ta, lưu danh thiên cổ.

Tuy vậy, từ thuở có trời có đất, vẫn có giang san.

Trời đặt ra nơi hiểm trở,

Người tính lấy cuộc tồn an.

Hội nào bằng hội Mạnh Tân ⁽¹⁵⁾, như vương sư họ Lã ⁽¹⁶⁾,

Trận nào bằng trận Duy Thuỷ ⁽¹⁷⁾, như quốc sĩ họ Hàn ⁽¹⁸⁾.

Kìa trận Bạch Ðằng này mà đại thắng,

Bởi chưng Ðại vuơng ⁽¹⁹⁾ coi thế giặc nhàn ⁽²⁰⁾.

Tiếng thơm còn mãi,

Bia miệng bao mòn.

Nhớ ai sa giọt lệ,

Hổ mình với nước non.

Rồi vừa đi vừa hát rằng:

Sông Ðằng một dải dài ghê!

Luồng to, sóng lớn dồn về bể Ðông.

Trời Nam sinh kẻ anh hùng,

Tăm kình yên lặng, non sông vững vàng.

Khách lại nối mà hát rằng:

Vua Trần hai ⁽²¹⁾ vị thánh quân,

Sông kia còn dấu tẩy trần giáp binh ⁽²²⁾;

Nghìn xưa gẫm cuộc thăng bình,

Tại đâu đất hiểm, bởi mình đức cao.

Phần chú thích của giáo sư DƯƠNG QUẢNG HÀM ^***

1. Tương: Tên con sông chảy qua tỉnh Hồ Nam rồi đổ vào hồ Động Đình.

2. Hang Vũ: dịch hai chữ "Vũ huyệt"; tên một cái hang ở núi Cối Kê (ở huyện Thiện Hưng, tỉnh Chiết Giang). Sách Thủy Kinh Chú chép rằng: Trên núi Cối Kê, có miếu vua Vũ. Xưa vua Đại Vũ đi tuần phía Đông, mất ở Cối Kê, nhân chôn ở đây, tức là Vũ huyệt.

3. Ngô, Sở: tên hai nước chư hầu về đời Xuân Thu, đều ở trên triền sông Dương Tử giang: nước Ngô ở phía Đông, nước Sở ở phía Tây.

4. Vân Mộng: tên một cái chằm ở phía Nam huyện An Lục, tỉnh Hồ Bắc.

5. Tử Trường: tên hiệu của Tư Mã Thiên, một sử gia có tiếng ở đời Hán, từng đi du lịch nhiều nơi. Các tên sông, tên đất nói ở đoạn trên là những nơi Tử Trường từng đến chơi cả.

6. Đại Than: tên xã thuộc tổng Vạn Ty, huyện Gia Bình, tỉnh Bắc Ninh.

7. Đông Triều: tên huyện thuộc tỉnh Hải Dương.

8. Sóng kềnh: sóng lớn như cá kềnh.

9. Rặng ác (ác: con quạ): rặng núi trùng trùng điệp điệp trông xa như đàn quạ bay nối đuôi nhau.

10. Sở cầu: điều mình muốn tìm, muốn biết.

11. Vua Ngô phá quân Lưu: vua Ngô là Ngô Quyền; quân Lưu là quân của Hoằng Thao (con Lưu Cung), vua nước Nam Hán) sang đánh nước ta năm 938.

12. Quân Tào Tháo bị vỡ ở sông Xích Bích: Tào Tháo là vua nước Ngụy về đời Tam quốc, đánh nhau với Lưu Bị, vua nước Thục. Tháo bị tướng nước Ngô là Chu Du đánh thua ở Xích Bích, tên một trái núi ở trên bờ sông Dương Tử giang, ở phía Đông Bắc huyện Gia Ngư, tỉnh Hồ Bắc.

13. Giặc Kiên bị tan ở bến Hợp Phì: Phù Kiên là vua nước Tiền Tần đem quân đánh nhà Tấn, bị bọn Tạ Huyền đánh thua to ở Phì Thủy, một con sông phát nguyên tự huyện Hợp Phì (nay thuộc đạo An Khánh, tỉnh An Huy).

14. Tái tạo: gây dựng lần nữa; ý nói đánh giặc ngoài để khôi phục giang san.

15. Mạnh Tân: tên bến phía Nam huyện Mạnh, tỉnh Hà Nam, nay gọi là bến Hà Dương. Xưa Vũ Vương nhà Chu khi đánh vua Trụ, họp chư hầu ở đấy.

16. Họ Lã: tức Lã Thượng, hiệu là Thái công Vọng làm vương sư giúp Vũ Vương đánh vua Trụ.

17. Duy Thủy: tên một con sông ở tỉnh Sơn Đông.

18. Họ Hàn: tức Hàn Tín, một bậc danh tướng đã có công giúp vua Hán Cao tổ đánh Hạng Vũ. Ông đánh được tướng nước Sở là Long Thả ở Duy Thủy.

19. Đại Vương: tước của Trần Quốc Tuấn. Vua nhà Trần phong cho ông là "Hưng Đạo Đại Vương".

20. Coi thế giặc nhàn: năm 1287, quân nhà Nguyên, lần trước bị thua, lại kéo sang lần thứ nhì để đánh báo thù, vua Trần Nhân Tôn hỏi Trần Quốc Tuấn dùng kế gì để chống lại quân giặc; ông thưa: "Thế giặc năm nay nhàn", ý nói dễ đánh. Xem câu trả lời ấy, đủ biết ông đã dự định mưu lược để đánh thắng quân giặc, nên không lấy làm lo.

21. Vua Trần hai vị: tức là vua Trần Thái Tôn (1225-1258) và vua Trần Nhân Tôn (1278-1293).

22. Tẩy trần giáp binh: rửa sạch bụi áo giáp và binh khí: ý nói thắng trận.

Trương Hán Siêu

Tạp chí Khởi Hành số 157, Tháng 11.2009

(a) Nam Phong tạp chí, quyển thứ XIV, trang 470-472.

(*) Nguồn: Thivien.net

(**) Tạp chí Tri Tân xuất bản số 1 tại Hà Nội ngày 3 tháng 6.1941, chủ trì bởi giáo sư Nguyễn Tường Phượng. Báo ra ngày thứ ba mỗi tuần.

(***) Xin xem Viên Linh: "Dương Quảng Hàm, mùa Đông 1946," viết về cái chết còn bí ẩn của giáo sư Dương Quảng Hàm, Khởi Hành số 110, tháng 12.2005..

Cùng Tác Giả:

- Bạch Đằng Giang Phú Trương Hán Siêu Thơ