3-1-2020 | HỘI HỌA

Trần Cao Lĩnh, như tre, như dừa, như làng xóm quê hương...

  HOÀNG DƯỢC THẢO

   Nhiếp ảnh gia Trần Cao Lĩnh
    (1925 - 29.8.1989)

Trên tuần báo Sài Gòn Nhỏ năm 1984, tôi có viết một bài tùy bút về tiếng mưa. Trong đó tôi có nhắc đến một người bạn lớn tuổi nói về tiếng mưa. Anh bảo: Tiếng mưa phải dội vào tàu lá chuối mới là tiếng mưa quê nhà. Người bạn lớn tuổi đó là nhiếp ảnh gia Trần Cao Lĩnh.

Có thể nói đời sống rất ư là không văn nghệ, văn gừng của tôi lúc nào cũng có sự hiện diện rất vô hình của hai ông “thần nước mặn”: anh Trần Cao Lĩnh và anh Mai Thảo. Hai ông đồng tuế, đồng hương, hai ông công tử của Nam Định. Khi được gặp các anh, tôi còn là một cô bé mới xong trung học. Hình ảnh Trần Cao Lĩnh lần đầu tôi được gặp là một ông quan rất ư là quí phái mặc dù đã cố tình làm ra vẻ bình dân, vui vẻ. Ngôi nhà nhỏ ở khu Chợ Cũ có chiếc ghế bành nhung đỏ. Màu đỏ của nhung quyến rũ tôi đến nỗi từ đó tôi luôn nghĩ khi lớn lên có nhà, thế nào tôi cũng sẽ có cho tôi một chiếc ghế bành nhung đỏ.

Sau 75, gặp lại nơi xứ người, tôi lại được hân hạnh gần gũi các anh như một người em nhỏ. Tôi đau đớn không hạnh phúc, các anh an ủi. Tôi giận hờn, tủi thân, mềm èo, các anh chê bai, un đúc tinh thần. Dạo anh Trần Cao Lĩnh còn ở Olympia, Seattle, mỗi lần về Cali, anh thường ở lại với gia đình tôi. Tôi là một tài xế trẻ tuổi tương đắc. Tôi đưa anh đi gặp ông Cao Tiêu, ông Thái Lân. Tôi và anh cùng đi Disneyland cho anh chụp ảnh. Hai anh em nói đủ chuyện trên trời, dưới đất. Còn nhớ, tôi ghét đời nghệ sĩ, văn chương, báo chí. Tôi đi học, về nhà nấu cơm, cố tách bạch tôi ra khỏi cái đời nghệ sĩ của “ông” bạn đường. Vậy mà đôi khi cũng bị... kẹt.

Có lần tôi loay hoay “mi” cái quảng cáo băng nhạc của anh Hoài Bắc Phạm Đình Chương. Anh Trần Cao Lĩnh đứng ngắm nghía rồi lắc đầu: Con bé này không biết một tí gì là lay-out. Phải có điếm tới, phải có điểm dứt. Tôi dụi đầu vào người anh, cười: Em cho điểm dứt nhập cùng điểm tới là tiện nhất.

Căn nhà nhỏ, anh Lĩnh cũng chê cho cái khiếu trang hoàng hạng bét của tôi. Ngày thứ bảy, tôi nghỉ học, anh bắt tôi treo lại tranh, treo lại ảnh. Hai anh em đi chợ mua mắm tôm chua về đãi khách buổi chiều, mua thêm khô bò mang về cho chị Quế Hương. Anh khen tôi biết làm món ăn Bắc Kỳ như dâu người Bắc. Sau đó, anh cho biết không cần mua mắm tôm chua mang về vì chị Quế Hương đã biết làm mắm tôm chua ngon hơn bất cứ một cửa tiệm nào hiện diện trên xứ người.

Anh hay nói với tôi về chị Quế Hương, về người vợ mà đời sống đồng nghĩa với sự nghiệp của chồng. Tôi nhắc anh căn nhà của anh trên làng báo chí Thủ Đức với ao bèo, với hoa giăng giăng như một động hoa vàng nho nhỏ, một giấc mộng khác của tôi lúc bấy giờ. Anh giảng cho tôi nghe từng vệt sáng, vệt tối trên ảnh, về bố cục, về cách tạo một side effect. Tôi nghe, lắc đầu nguầy nguậy: để em đi nấu cơm cho anh ăn đỡ làm anh bực mình hơn là anh giảng nghệ thuật cho một con vịt đực là em. Hạnh phúc gia đình riêng của tôi gãy đổ, tôi không còn có dịp gặp lại anh thường nữa.

Anh và chị Quế Hương về San José, tôi và cha tôi có đến thăm. Khu vườn nhỏ phía sau vào tay anh đã có cho nó phần quê hương, xóm làng. Một cây chanh bên góc phải, một khóm trúc bên tay trái, một bụi cỏ nằm chênh vênh bên cạnh một cây tùng nhỏ. Tủ cánh phòng khách anh có một chiếc xích lô đạp nhỏ xíu, bánh xe quay được, có dây sên, có bàn đạp. Anh bảo của một người ái mộ từ Pháp về thăm anh tại Sài Gòn từ lâu lắm. Người này thích chiếc xe xích lô này lắm nên anh tặng luôn. Sau 75, anh qua Pháp, gặp lại, người này tặng lại cho anh.

Sau lần đó, mãi cho đến tháng 5, 1989, tôi mới được gặp lại anh. Anh về Orange chấm giải nhiếp ảnh cùng anh Trương Trọng Trác và nhiếp ảnh gia Nguyễn Đức Cung. Lần gặp đó, anh có vẻ hơi xanh nhưng tinh thần rất là tráng kiện. Giã từ, anh Lĩnh còn hứa hẹn. Tháng 10, anh lại về...

Tháng mười chưa đến, anh Lĩnh đã ra đi. Mối liên hệ giữa tôi và cái thế giới văn nghệ đầy nhiêu khê, phiền toái trước đây đã mong manh nay lại còn mong manh thêm. Tính tôi cần mẫn, siêng năng, nghiêm túc không thích hợp với những đam mê, phá lệ của một đời nghệ sĩ. Anh hay khen tôi bằng cách nói của anh: Cô cứ theo đường cô. Cứ nghe theo lời “cố vấn tối tăm” của các ông trời văn nghệ có mà thác sớm. Những lời “cố vấn tối tăm” của anh, tôi ghi nhớ hoài. Cũng nhớ luôn những “điểm tối, điểm dứt” mỗi khi ngồi xuống làm một trang quảng cáo.

Sáng hôm nay, thứ hai, ngày lễ lao động Hoa Kỳ. Nhân viên tòa soạn nghỉ cả chỉ có tôi một mình loay hoay không biết làm gì. Anh Trương Trọng Trác gọi điện thoại cho biết sẽ về San José dự đám tang cuả anh. Anh Mai Thảo cũng đã lên đường. Nhiều người bạn khác cũng tìm về thăm anh. Đi thăm nhau lần cuối, tuy nghĩa tử và nghĩa tận cũng không dễ mà làm cho nhau ở quê người. Nhưng với anh Trần Cao Lĩnh, nhiều người đã lên đường. Để nhớ hoài những câu nói dí dỏm của anh. Nhớ cái nón be-rêt che cái đầu hơi hói. Nhớ nụ cười hơi móm đầy hằng say khi anh trở về từ Death Valley sau khi đã ra đi từ rạng đông. Nhớ chuyện xưa anh kể. Chuyện đệ nhất cộng hòa; Chuyện đệ nhị cộng hòa; Chuyện về; Chuyện ra Hà Nội “tham quan”; Chuyện vượt biên; Chuyện đi tiếu lâm; Chuyện bán ảnh nhưng chỉ thu được tên mà không thu được tiền.

Nhớ tới anh, tới cái danh đệ nhất nhiếp ảnh gia của anh mà thấy rằng sự lựa chọn sống một đời vô danh là hay nhất. Anh nằm xuống, lời phê bình, khen hay chê cũng không có nghĩa lý gì. Cái còn lại là những tấm lòng. Như sự bâng khuâng của tôi khi nhớ rằng văn hóa Việt Nam đã mất đi một vầng trăng. Vầng trăng đó đã soi sáng nhiều danh lam thắng cảnh của quê hương. Từ Tam Quan cho đến Hà Tiên, từ Vịnh Hạ Long cho đến Hòn Phu Tử. Qua nhiều bức ảnh, qua nhiều buổi thân già khệ nệ mang ảnh đi truyền thuyết khắp năm châu. Biết đâu chừng nhờ vậy mà quê hương ta còn hoài, thắng cảnh của quê hương còn đẹp mãi. Dù trong tâm tưởng, dù thân xác anh Trần Cao Lĩnh đã tro than. Đã xong một đời công tử thành Nam Định. Lại nhớ lần đưa anh ra phi trường, hai anh em chúng tôi cùng nói đến sự thân bại danh liệt của một người, về sự sống chết của con người. Anh đùa: sự nghiệp còn, thân xác còn. Để sự nghiệp “thác” vào tay kẻ gian, thân xác dù còn cũng như không.

Và như thế anh Lĩnh ơi, anh đâu có ra đi? Vì anh đã là như tre, như dừa, như làng xóm quê hương...

Hoàng Dược Thảo

Nguồn: Tân Văn số 2, tháng 9.2007

Cùng Tác Giả:

- Trần Cao Lĩnh, như tre, như dừa, như làng xóm quê hương... Hoàng Dược Thảo Hồi ức

- Tưởng Nhớ Nguyễn Tất Nhiên Hoàng Dược Thảo Hồi ức