4-3-2018 | HỘI HOẠ

Vắng Đi Một Ý Thức

  THÁI BÁ VÂN

Thái Bá Vân là một nhà phê bình và nghiên cứu mỹ thuật thượng thặng ở Hà Nội. Anh theo học môn lịch sử mỹ thuật ở trường Đại học Karlova, Tiệp Khắc, một nước tương đối cởi mở trong các nước Xã Hội Chủ Nghĩa trước đây. Có lẽ chính vì vậy ít nhiều anh cũng hấp thụ được tinh thần cởi mở khi nhìn về cái đẹp. Giữa xã hội miền Bắc vừa đóng kín, vừa chuyên quyền toàn trị gay gắt, cái nhìn của anh rõ ràng là một thứ ánh sáng rạng rỡ, tươi mát.

Nếu họa sĩ Nguyễn Đỗ Cung là một học giả uyên bác, có công rất lớn khi phác vẽ trở lại, bằng một phương pháp vững chắc, cái sườn nhà của nền mỹ thuật Việt Nam, từ cổ đại đến các triều đại phong kiến sau cùng, cũng như rất có công khi chỉ đạo tiến hành tìm kiếm rồi xâu lại chuỗi hạt đã rơi rớt đây đó của dòng mỹ thuật dân gian, thì Thái Bá Vân là một nhà phê bình tài hoa và trí tuệ, đã khá khôn khéo vượt qua những qui phạm máy móc áp đặt của chế độ để góp phần rất lớn về mặt mỹ học.

....

2. 1994

H.H.U

  Bùi Xuân Phái (chi tiết tranh)
  sơn dầu. (Thái Tuấn)

Nói theo nghĩa nào đó, thì Hà Nội đã lên đến hai triệu người. Mà nói theo nghĩa nào đó, thì Hà Nội bao giờ cũng chỉ có dăm ba người, chia nhau trong từng tình yêu và thế kỷ.

Làm sao nói được giản đơn rằng đứng trong số hai triệu người kia, hay đứng trong số dăm ba người này, là hơn hay là thiệt, là rủi hay là may, là sướng hay khổ.

Bùi Xuân Phái ở đâu? Điều đó không quan trọng mấy. Quan trọng và công bằng hơn, an tâm hơn là không ai tự chọn được cho mình thân phận cả. Chỉ biết con cá nhỏ mấy cũng thích tụ về bơi lội giữa những dòng sông lớn, không con nào ưa nước đọng, ao tù.

Hà Nội là một dòng sông lớn, và Bùi Xuân Phái là một ý thức trẻ trung.

Nghệ thuật và danh nhân phải có cái hạnh phúc được đầu thai, rồi nuôi cấy và dập vùi. Ở những trung tâm và thời đại to tát. Anh Phái bé bỏng thôi. Nhưng là một bé bỏng riêng biệt, không thể nào thay thế. Cuộc rong chơi can đảm, lầm lì của người đó bằng cây bút vẽ và bằng bảng màu của mình là đẹp và có ý nghĩa cho Hà Nội. Cho chúng ta mãi mãi. Làm chứng cứ lịch sử cho một nền hội họa đi nữa, sao bằng làm chứng cứ nhân văn cho một ý thức nghệ thuật.

Ở đám tang Bùi Xuân Phái, tôi rất để ý một vòng hoa lớn, chưa từng thấy ở những cuộc chia tay long trọng khác. Vòng hoa ấy ký tên: "Những người yêu nghệ thuật". Anh Phái thật là sang, Hà Nội thật là sang.

Anh Phái mắc bệnh vẽ. Ngồi đâu vẽ đấy, bạ gì vẽ nấy. Nhìn theo mà vẽ, thuộc lòng mà vẽ. Vẽ thực, vẽ bịa, vẽ cho đến chết. Mảnh giấy cuối cùng không để lại của anh (anh đã vò xé đi) là hình vẽ mấy người bệnh nằm chung phòng ở nhà thương. Sự vẽ của anh chỉ có thể gọi bằng câu nói của chính anh, với tôi một lần, là "Vẽ để mà không vẽ" là đúng hơn cả.

    Một góc phố Phái, 1985

Thế mà Hà Nội - Phố của anh đôi khi lớn, nặng, lâu bền, vượt ra ngoài cuộc đời tác giả. Chúng là giọt máu của cả nền văn hiến Thăng Long mà trong đó anh là một sắc mặt thì đúng hơn. Từ khi có Bùi Xuân Phái, tôi chưa thấy ai vẽ Hà Nội mà không vướng vào anh. Con tính hội họa của anh đã đến một mẫu số chung nhỏ nhất rồi.

Làm sao ta hiểu biết được một con người, đừng nói là nghệ sĩ. Trong nhiều năm được làm bạn với anh, cái may mắn của riêng tôi là đã biết quý mến và chăm chú vào những bâng quơ ngắn ngủi, vào những chi tiết rất nhỏ trong một ngày thường của anh. Tôi tiếc gì những định nghĩa lớn lao mà thực ra tìm đâu cũng thấy. Tôi phải biết ơn anh, những người như anh đã thức tỉnh ở tôi một thức tỉnh dai dẳng, nhẹ nhàng khó tả về nghệ thuật. Như cái thế giới buồn buồn đậm đặc trong từng nét vẽ của anh.

Bùi Xuân Phái đã vẽ những bức tranh ngon lành, đẹp đẽ tưởng như trực giác hội họa là nằm ngay trong trí tuệ phát minh. Cái bản năng sinh sản cụ thể ở anh đã nằm ngay trong trí tưởng tượng hồn nhiên, một cuộc hôn nhân chỉ có ở những tài năng lớn.

Bức sơn dầu cuối cùng của anh vẽ một ngày tháng 4. 1998 đang treo ở bàn thờ anh, là Ngõ Huyện, ta thấy ngay căn nhà lặng lẽ là nóc Nhà thờ Hà Nội. Hai bức tranh cuối cùng anh cho tôi, giữa tháng 6. 1998, là hai cái khỏa thân bé bỏng trong lòng bàn tay, một vẽ trên vỏ thuốc lá Gauloises của Pháp, và một trên vỏ Gallant của Ấn Độ.

Nhìn vào đời người, thì hình như có những năm tháng là bó buộc quá cho sự vẽ của Bùi Xuân Phái. Nhưng nhìn vào tác phẩm thì Phái là hoàn toàn tự do trong cử chỉ sáng tạo. Anh đã vẽ nhiều bức tranh ngay trước mắt tôi, lơ đãng, hồn nhiên như đứa trẻ nghịch cát. Những khi đó, tôi cứ nghĩ rằng tác phẩm kia nó tự xuất phát trong anh chứ không có can thiệp của một sự đẻ ra nào bởi anh cả. Nghĩ về một tác phẩm ra đời, cũng như đứa con, tôi còn thấy sự có thể ở lại là nằm trong một trái ngược: là niềm vui hay nỗi khổ, nó bay đi như tự do, hay nó đọng lại như định mệnh cũng là.

    Minh Họa (Bùi Xuân Phái)
    (Báo Văn Nghệ, Hà Nội)

Người nghệ sĩ nào cũng chỉ như chiếc sợi phiêu bông, cố luồn cho lọt vào tấm vải Nghệ Thuật dệt chung đã chật cứng dọc ngang. Cái nhu cầu phải vào được giữa hài hòa và trật tự chung đó lại chưa dẫn ai thẳng tới kết quả bao giờ, bởi các ngõ lối đều như ma trơi, khi ẩn, khi hiện, khi chặn đứng mọi nẻo ra vào. Thế cho nên, người có nhân cách tử tế và chân thành (như con nít) bao giờ cũng có cái mặc cảm lầm đường hay tha hóa.

Trong một mảnh nhật ký của Bùi Xuân Phái có ghi một câu của nhà điêu khắc hiện đại, Brancusi, bằng tiếng Pháp: "Quand nous ne sommes plus enfants, nous sommes dèjà morts". Nghĩa là: "Khi chúng ta không còn là trẻ con nữa, thì chúng ta đã chết rồi". Lại ở một mảnh khác, có hình anh vẽ chân dung họa sĩ Cézanne và ghi một câu của ông này, cũng bằng tiếng Pháp: "Le monde ne me comprend pas. Et moi, Je ne comprends pas le monde. C’est pourquoi je me suis retiré". Nghĩa là: "Đời không hiểu ta và ta không hiểu đời. Vậy cho nên, ta xin thu mình lại".

Từng thế kỷ có định mệnh của nó. Tôi nghiệm một điều, đã nhiều lần thấy trong lịch sử nghệ thuật, là cứ vào cuối thế kỷ, lại xảy ra những cuộc chia tay lớn, đừng hiểu là buồn, cũng đừng hiểu là vui.

Với nhiều cuộc ra đi khác trong vài năm nay, tôi có cái linh cảm đang đứng trước sự kết thúc của một vòng quay tất yếu.

Viết sau ngày họa sĩ Bùi Xuân Phái mất.

Hà Nội, tháng 7 năm 1988.

THÁI BÁ VÂN

Thái Bá Vân

Nghệ Thuật Tạo Hình Việt Nam Hiện Đại

VAALA, 2008

Chú thích thêm của H.H.U.

     Bùi Xuân Phái Tự Họa,
     dessin 1987.

Bùi Xuân Phái người Hà Nội, sinh năm 1921, quê quán Kim Hoàng, Hà Đông.

Năm 1941 ông vào Trường Mỹ Thuật Dông Dương nhưng học lở dở, về sau phải lấy bằng tốt nghiệp ở Trường Mỹ Thuật Việt Nam, tức Trường Mỹ Thuật Kháng Chiến. Ở một bài viết nào đó, Thái Bá Vân từng ghi nhận là Bùi Xuân Phái ra trường năm 1946. Có lẽ là Thái Bá Vân viết nhầm, vì sau Cách Mạng Tháng 8, Trường Mỹ Thuật có mở cửa lại nhưng rồi các biến cố dồn dập tiếp đó, quân đội viễn chinh Pháp gây hấn, tấn công khắp nơi, trường đã phải đóng cửa. Mãi đến năm 1950, trường mới mở cửa lại trong một tình hình rất đặc biệt của cuộc kháng chiến (xin xem thêm bài viết Những Năm Học ở Trường Mỹ Thuật Kháng Chiến của Lưu Công Nhân ở phần phụ lục này).

Năm 1982, Bùi Xuân Phái có dịp thăm Đông Đức, nhân được giải thưởng về sách đẹp ở Leipzig với Hề Chèo, sách do ông trình bày với nhiều phụ bản về đề tài này, in trên giấy dó, rất thanh nhã và quí giá đối với người đọc sách, chơi sách cũng như người ham thích mỹ thuật. Bùi Xuân Phái cũng đã từng đạt được một số giải thưởng trong nước: giải thưởng Triển Lãm Toàn Quốc với Sông Đà, sơn dầu, năm l980; Giải thưởng Triển Lãm Thủ Đô vào các năm 1981 với Phố Cổ Hội An, sơn dầu, 1983 với Ô Quan Chưởng, sơn dầu, và năm 1984 với Văn Miếu, sơn dầu.

Năm 1988, Bùi Xuân Phái chuẩn bị viếng thăm, vẽ, và triển lãm ở Paris theo lời mời của Nhà Việt Nam ở Paris thì ngả bệnh và qua đời ở Hà Nội, không kịp thực hiện chuyến đi mà ông thường nghĩ đến trong đời. Bùi Xuân Phái sinh ngày 1.9.1921, qua đời ngày 24.6. 1988.

Cùng Tác Giả:

- Tranh Con Giống Của Nguyễn Tư Nghiêm Thái Bá Vân Nhận định

- Vắng Đi Một Ý Thức Thái Bá Vân Nhận định

- Nguyễn Phan Chánh Và Chơi Ô Ăn Quan Thái Bá Vân Nhận định