17-5-2015 | HỘI HỌA

Điểm Nối Kết Giữa Hai Khuynh Hướng Cũ Và Mới: Họa Sĩ Văn Đen

  HUỲNH HỮU ỦY

    Họa sĩ Văn Đen (1919-1988)
   (Nguồn: Huỳnh Hữu Ủy)

Trước khi đề cập đến sức bật mới của tuổi trẻ hội họa Sài Gòn với những tìm kiếm và phát triển vô cùng phong phú, tiến sâu vào nhiều cách phát biểu mới nhất của thời đại, chúng ta cũng nên lưu tâm đến trường hợp Văn Đen có thể xem là điểm nối kết giữa hai khuynh hướng vừa đề cập.

Văn Đen tự học vẽ từ bé, cho đến năm 1950 mới được sang Pháp theo học chính thức ở Trường Mỹ Thuật. Văn Đen theo học tại Paris những năm 1950-1952, đang học dở dang thì vì tình hình gia đình phải trở về nước. Ba năm ngắn ngủi ở trung tâm mỹ thuật hàng đầu thế giới cũng giúp anh rất nhiều trong nghiên cứu, học hỏi, tìm ra một phong cách riêng. Ngay trong thời kỳ này, tại Trường Mỹ Thuật Paris, tranh của anh được các thầy dạy và ban giám đốc nhà trường rất lưu ý, khen ngợi. Trong cuộc triển lãm lần đầu tiên bày ở Galerie Conti, Paris, Giáo sư E.Heuzé của Trường Cao Đẳng Mỹ Thuật Paris (L'Ecole Supérieure des Beaux - Arts) đã hết lời tán thưởng Văn Đen.

    Cái Siêu 2, Sơn dầu
   (Văn Đen)

Giữa không khí hội họa Sài Gòn sau 1954 còn mang nặng tính cách trường quy, ổn cố, chải chuốt dưới áp lực của khuynh hướng trường ốc và truyền thống, tranh Văn Đen đột khởi với tất cả cái xù xì, táo bạo, thô kệch rất đáng yêu của nó. Bức Tĩnh vật vẽ cái siêu thuốc, cạnh đó có cái bát đựng thuốc ở góc bếp. Bên kia cái ảm đạm của không khí chung là những sắc độ ấm áp ẩn tàng của những màu tím than, xanh sậm, đỏ huyết dụ pha trộn vào nhau. Vật thể được chọn để vẽ không có gì cầu kỳ, chẳng cần phải vẽ người đẹp, đình tạ, hoa cỏ hay một cảnh trí thiên nhiên quyến rũ, chỉ một cái siêu thuốc ám khói, bám đầy tro bụi cũng đủ sức hấp dẫn để trở thành đối tượng của cái đẹp. Đề tài chẳng còn thiết yếu, chính tâm hồn của nghệ sĩ mở ra trên sự vật mới là nền tảng của nghệ thuật. Bức Tĩnh vật này đạt được huy chương vàng trong Triển lãm hội họa mùa xuân Canh Tý (l960), đánh dấu một thời kỳ mới của nghệ thuật tạo hình Sài Gòn.

    Rước Đèn, Sơn dầu
   (Văn Đen)

Văn Đen sở trường về bút pháp ấn tượng, dần dần nghiêng về trừu tượng, nhưng rồi lại cũng trở về với hội họa ấn tượng. Nghệ thuật trừu tượng có thể chỉ là tác động thời thượng của một thời tuổi trẻ, về sau Văn Đen từ bỏ hẳn để triển khai đúng mức tài năng và sở trường của mình trên xu hướng hội họa tượng hình (art figuratif), chú trọng đến sự tạo hình cảnh vật chứ không còn xóa bỏ hình thể, không kể gì đến sự vật như trong nghệ thuật trừu tượng và vô thể (art abstrait, art informel). Trong giai đoạn chưa dứt khoát này, trong tranh anh dường như dung nạp cùng lúc nhiều cách phát biểu, tuy nhiên vẫn luôn luôn biểu lộ một cá tính vững chắc, như nơi bức Rước đèn vẽ năm 1961, không hẳn ấn tượng cũng không hẳn trừu tượng hay biểu hiện, nhưng rất chắc chắn đây là một tấm tranh đẹp của một cây cọ tài hoa với tay nghề nhuần nhuyễn, chín chắn.

    Cảnh Đồng Quê, Sơn dầu
   (Văn Đen)

Càng về sau anh càng tỏ rõ sự dung dị trên con đường của một họa sĩ hiện thực, sống với cuộc đời bình dị chung quanh, biến cuộc đời thường ấy thành cảm hứng hội họa.

Anh đi tìm vẽ nhiều phong cảnh nông thôn miền Nam, chiều tà trên một xóm quê bên dòng kinh rạch với hàng dừa nước, đụn rơm, mái nhà, đồng lúa chín vàng. Chân dung các bà mẹ già Nam Bộ, hay khuôn mặt những người lao động đang giờ nghỉ trong một quán bên đường, uống bát nước chè đậm hay rít điếu cầy một cách sảng khoái. Thỉnh thoảng là những tĩnh vật hoa trái đặc sản nhiệt đới, mấy con tôm càng bên một chai rượu đang uống dở.

    Trái Sầu Riêng, Sơn dầu
   (Văn Đen)

Mấy năm ra dạy ở Trường Cao Đẳng Mỹ Thuật Huế, anh đã ghi nhận được một số góc cạnh Huế cổ với bút pháp riêng biệt, chẳng có chút nào chải chuốt như cung cách các họa sĩ Huế lúc bấy giờ như Tôn Thất Đào, Phạm Đăng Trí, Liên Tâm, Tôn Thất Văn, Hồ Hoàng Đài.

Nhìn chung, tranh Văn Đen dường như lúc nào cũng bao trùm một không khí ảm đạm, buồn thảm, không vui tươi, có một điều gì đấy đang đè nặng, dằn vặt, vò xé đời sống nội tâm họa sĩ. Điều ấy chẳng hại gì, càng làm cho những tấm tranh thêm phần độc đáo và có chiều sâu trong những hứng khởi chân thật riêng tư của mình.

Nghệ thuật của Văn Đen đạm bạc, giản phác nhưng lúc nào cũng ấm cúng và sâu sắc. Anh là một họa sĩ thành công trong sự giản dị của chính mình. Văn Đen sinh năm 1919 ở Cần Thơ, qua đời ngày mồng hai tháng 10 năm 1988 ở Sài Gòn.

Huỳnh Hữu Ủy

Nghệ Thuật Tạo Hình Việt Nam Hiện Đại

VAALA, 2008

Cùng Tác Giả:

- Họa sĩ Victor Tardieu Huỳnh Hữu Ủy Nhận định

- Họa sĩ Lê Văn Miến Huỳnh Hữu Ủy Nhận định

- Vài Dáng Ngựa Trong Nền Mỹ Thuật Cổ Truyền Việt Nam Huỳnh Hữu Ủy Khảo luận

- Đôi Nét Về Văn Cao Của Hội Họa Huỳnh Hữu Ủy Nhận định

- Họa Sĩ Lê Văn Tài Huỳnh Hữu Ủy Nhận định

- Họa Sĩ Bửu Chỉ Huỳnh Hữu Ủy Nhận định

- Nguyễn Đăng Thường: Từ Văn Chương Đến Nghệ Thuật Tạo Hình Huỳnh Hữu Ủy Nhận định

- Tình Tự Dân Tộc Và Dòng Thơ Kháng Chiến Huỳnh Hữu Ủy Nhận định

- Tranh Khắc Gỗ Dân Gian và Các Tác Phẩm Văn Học Cổ Huỳnh Hữu Ủy Biên khảo

- Nguyễn Đức Sơn: Một Đỉnh Thơ Kỳ Dị Và Cô Độc Huỳnh Hữu Ủy Nhận định